बंजारा समाजाच्या उपजाती
बंजारा तत्सम जाती
बंजारा एक जात नाही तर एक जमात आहे.जमात म्हणजे टोळक्यांनी राहणारा समाज आपल्याकडे व्यवसायावरुन जातीचे नाव पडते. बंजारा म्हणजे बनडा (व्यापर) करणारा बंजारा असे नाव लदणी आणि व्यापार करणारा एका गोट नामक वंशाच्या जमातीला देण्यात आले आहे. देशात व्यापार करणाऱ्या अन्य कित्येक जमाती आहेत. त्यांना बंजारा नाव पडले नाही. याचा अर्थ जे लदेणी नामक व्यवसाय आणिा छोटा मोठा फिरस्ता व्यापार करीत होते.आणि टोळी करुन तांडा नामक वस्ती करुन राहत होते तेच बंजारे त्यात काही टांडयांनी मिठाची (लवण म्हणेजे मीठ) लेदणी केल्या त्यांना लमाणी नाव पडले हे टांडे जेव्हा आंध्र,कर्नाटकात गेले तेलगु भाषेच्या उच्चारणामुळे लमाणी लंबाडा लंबाडी असे नाव पडले.तात्पर्य गोटवंशीय गोरमाटी मुख्यता देशात बंजारा लंबाटा मुख्य नावांनी ओळखले जातात.याचे मुळ स्थान सिंधु घाटी परिसर आहे.त्यापैकी महत्वाच्या ७ उपजाती आढळुन येतात.त्या खालील प्रमाणे.
बंजारा एक जात नाही तर एक जमात आहे.जमात म्हणजे टोळक्यांनी राहणारा समाज आपल्याकडे व्यवसायावरुन जातीचे नाव पडते. बंजारा म्हणजे बनडा (व्यापर) करणारा बंजारा असे नाव लदणी आणि व्यापार करणारा एका गोट नामक वंशाच्या जमातीला देण्यात आले आहे. देशात व्यापार करणाऱ्या अन्य कित्येक जमाती आहेत. त्यांना बंजारा नाव पडले नाही. याचा अर्थ जे लदेणी नामक व्यवसाय आणिा छोटा मोठा फिरस्ता व्यापार करीत होते.आणि टोळी करुन तांडा नामक वस्ती करुन राहत होते तेच बंजारे त्यात काही टांडयांनी मिठाची (लवण म्हणेजे मीठ) लेदणी केल्या त्यांना लमाणी नाव पडले हे टांडे जेव्हा आंध्र,कर्नाटकात गेले तेलगु भाषेच्या उच्चारणामुळे लमाणी लंबाडा लंबाडी असे नाव पडले.तात्पर्य गोटवंशीय गोरमाटी मुख्यता देशात बंजारा लंबाटा मुख्य नावांनी ओळखले जातात.याचे मुळ स्थान सिंधु घाटी परिसर आहे.त्यापैकी महत्वाच्या ७ उपजाती आढळुन येतात.त्या खालील प्रमाणे.
कलावंत तत्सम जमातीः-
बंजारा भारतीय जमात आहे. देशातील बावीस प्रांतात ती एकवीस नावानी ओळखली जाते.आज ही देशात आपली भाषा वेशभूषा आणि संस्कृती जतन करुन जगत असल्यामुळे बंजारा संस्कृती-भाषा असी स्वतंत्र ओळख या जमातीची आहे.अलिकडेच साहित्य अकादमीने बंजारा भाषा आणि संस्कृतीली मान्यता दिली आहे.त्यामुळे पुन्हा बंजारा जमातीची नव्याने साहित्य आणि समाजात ओळख हेाईल.
बंजारा भारतीय जमात आहे. देशातील बावीस प्रांतात ती एकवीस नावानी ओळखली जाते.आज ही देशात आपली भाषा वेशभूषा आणि संस्कृती जतन करुन जगत असल्यामुळे बंजारा संस्कृती-भाषा असी स्वतंत्र ओळख या जमातीची आहे.अलिकडेच साहित्य अकादमीने बंजारा भाषा आणि संस्कृतीली मान्यता दिली आहे.त्यामुळे पुन्हा बंजारा जमातीची नव्याने साहित्य आणि समाजात ओळख हेाईल.
सामान्यतः-
ढाढी, ढालीया, सनार,जोगी,शिंगाडा, नाव्ही बंजारा टांडा एक व्यवसाय आहे.त्या व्यवस्थेच्या प्रमुखाला नामक म्हणतात.आपल्या टांडयातील लोकांच्या अडीअडचणी दुर करणे टांडयांच्या गरजा पूर्ण करणे हे नायकांचे कर्तव्य त्याच प्रमाणेआवश्यक ते पोटी काही कलावंत,कलाकौशल्य असलेल्या तत्सम जातीचा एक तरी कुंटुब टांडयात असे प्रसंगी त्यांच्या कुंटुबांचा सांभाळण्याची जबाबदारी सुध्दा टांडयाचा नायक घेत असे.
१) ढाढी-
प्रत्येक टांडयात एक तरी ढाढी कुटुंब असे. एकीकडे तो किंगरी नावाचे वाद्य वाजऊन मनेारंजनासोबत सर्व बंजारा गोटा वंशाचा इतिहास मौखीक रुपाने सांगत असे.ढाढी आपल्याला पृथ्वीराज चव्हाणच्या दरबारातील कवी चंदभाटचे वंशज मानतात. राजस्थान मध्ये ढाढी नावाची एक जमात आहे. जाटो रेगरेा असे गोत्र असुन करमणुक करीत ते उदरनिर्वाह करीत फिरतात.
पुर्वीच्या काळी दरबारी गवय्या म्हणुन मोगल दरबारामध्ये ढाढी कुटुंबाचा सन्मान करुन त्याला मुस्लीम आणि हिन्दु धर्माचे संस्कार त्यांच्या मध्ये होते.अलिकडे ते पूर्णतः हिन्दुधर्मीय -ााले आहेत. महाराष्ट्राचे रामसिंग भगवान या जमाती पैकी असुन त्यांना पद्मश्री सन्मानाने केंन्द्र शासनानी सन्मानित केले हेाते. त्याच प्रमाणे के.एल.नाईक बंजारा संस्कृतीचे अभ्यासक याच जमाती पैकी होते.त्यांनी ढाढी समाजाची गोत्रावळी असी दिली आहे.१.ताजनाथ २. पोचला ३. डूकरेात ४. रत्ना ५. शेरा ६. रुधा ७. बाजी ८. सग्रावत ९. भग्नावत १०. रामदास ११. भिमला १२. देहावत, तर काही गोत्र सांगतात (१) सेरावत (२) उधावत (३) बाजावत (४) दुधावत (५) भाट (६) भानावत (७) रत्नावत.
बारा गोत्रः- (१) गाजू (२) गंद्रा (३) ताजु (४) पेाषला (५) देआना (६) धोला
(७) भाषा (८) सगणावत (९) झाडफोड (१०) झापडी (११) कंडेरिया
(१२) कापडी, के.एल.नाईक.
ढाढी, ढालीया, सनार,जोगी,शिंगाडा, नाव्ही बंजारा टांडा एक व्यवसाय आहे.त्या व्यवस्थेच्या प्रमुखाला नामक म्हणतात.आपल्या टांडयातील लोकांच्या अडीअडचणी दुर करणे टांडयांच्या गरजा पूर्ण करणे हे नायकांचे कर्तव्य त्याच प्रमाणेआवश्यक ते पोटी काही कलावंत,कलाकौशल्य असलेल्या तत्सम जातीचा एक तरी कुंटुब टांडयात असे प्रसंगी त्यांच्या कुंटुबांचा सांभाळण्याची जबाबदारी सुध्दा टांडयाचा नायक घेत असे.
१) ढाढी-
प्रत्येक टांडयात एक तरी ढाढी कुटुंब असे. एकीकडे तो किंगरी नावाचे वाद्य वाजऊन मनेारंजनासोबत सर्व बंजारा गोटा वंशाचा इतिहास मौखीक रुपाने सांगत असे.ढाढी आपल्याला पृथ्वीराज चव्हाणच्या दरबारातील कवी चंदभाटचे वंशज मानतात. राजस्थान मध्ये ढाढी नावाची एक जमात आहे. जाटो रेगरेा असे गोत्र असुन करमणुक करीत ते उदरनिर्वाह करीत फिरतात.
पुर्वीच्या काळी दरबारी गवय्या म्हणुन मोगल दरबारामध्ये ढाढी कुटुंबाचा सन्मान करुन त्याला मुस्लीम आणि हिन्दु धर्माचे संस्कार त्यांच्या मध्ये होते.अलिकडे ते पूर्णतः हिन्दुधर्मीय -ााले आहेत. महाराष्ट्राचे रामसिंग भगवान या जमाती पैकी असुन त्यांना पद्मश्री सन्मानाने केंन्द्र शासनानी सन्मानित केले हेाते. त्याच प्रमाणे के.एल.नाईक बंजारा संस्कृतीचे अभ्यासक याच जमाती पैकी होते.त्यांनी ढाढी समाजाची गोत्रावळी असी दिली आहे.१.ताजनाथ २. पोचला ३. डूकरेात ४. रत्ना ५. शेरा ६. रुधा ७. बाजी ८. सग्रावत ९. भग्नावत १०. रामदास ११. भिमला १२. देहावत, तर काही गोत्र सांगतात (१) सेरावत (२) उधावत (३) बाजावत (४) दुधावत (५) भाट (६) भानावत (७) रत्नावत.
बारा गोत्रः- (१) गाजू (२) गंद्रा (३) ताजु (४) पेाषला (५) देआना (६) धोला
(७) भाषा (८) सगणावत (९) झाडफोड (१०) झापडी (११) कंडेरिया
(१२) कापडी, के.एल.नाईक.
२. ढाढीयाः-
हब ढालीया कुटुंब टांडयांचा सेवक म्हणुनच ओळखला जातो. टांडयातील जन्म मृत्यू असो की सण त्योहार असेा त्यांचे कुटुंब टांडयाची सेवक म्हणुन बारीक सारीक कामे त्याला करावी लागत. तसेच सण त्योहार प्रसंगी उपडे वाजऊन करमणुक करणे बंजारा स्त्रीयांच्या नृत्याला उपडे वाजऊन साथे देणे एक प्रकारे सांगकामे करणारा म्हणजे ढाढी,सकाळ संध्याकाळी प्रत्येकांच्या घरी जाऊन भाकर मागुण त्याला खावे लागते. त्याचे पूर्ण पालन पोषण करण्याची जबाबदारी टांडा पार पाडीत असतेा.
हब ढालीया कुटुंब टांडयांचा सेवक म्हणुनच ओळखला जातो. टांडयातील जन्म मृत्यू असो की सण त्योहार असेा त्यांचे कुटुंब टांडयाची सेवक म्हणुन बारीक सारीक कामे त्याला करावी लागत. तसेच सण त्योहार प्रसंगी उपडे वाजऊन करमणुक करणे बंजारा स्त्रीयांच्या नृत्याला उपडे वाजऊन साथे देणे एक प्रकारे सांगकामे करणारा म्हणजे ढाढी,सकाळ संध्याकाळी प्रत्येकांच्या घरी जाऊन भाकर मागुण त्याला खावे लागते. त्याचे पूर्ण पालन पोषण करण्याची जबाबदारी टांडा पार पाडीत असतेा.
३.सनारः-
ही एक कलावंत कारागीर करणारी जमात आहे. बंजारा समाजाची दागिण्यामुळे देखील ओळखली जाते कारण इतर समाजाच्या पेक्षा बंजारा समाजाच्या स्त्रियाचे दागिने देखील आपली विशेष ओळख दाखवितात. अन्य सोनाराला बंजारा स्त्रीयांचे दागिने तयार करता येत नाही. त्यांच्या मध्ये मुंडावरे, रुनवाल, माळवे, माळवी, सकवान,आडाणे,मोहरे, मांडवे, अशी अडनावे आहेत.
तसेच काही भागात लोकांनी सोनार असे उल्लेख केले आहेत पण मुळात ते बंजारा सनार आहेत.
बंजारा सनार हे कलाकुसर करीत असल्याने त्यंानी नागरी वस्तीत आपले स्थान बनविले त्यामुळे व्यवसायानुसार ते ताडयात न राहता जेथे व्यवसाय होवु शकतो त्याठिकाणी ते स्थायीक झाल्याचे आढळुन येते.
ही एक कलावंत कारागीर करणारी जमात आहे. बंजारा समाजाची दागिण्यामुळे देखील ओळखली जाते कारण इतर समाजाच्या पेक्षा बंजारा समाजाच्या स्त्रियाचे दागिने देखील आपली विशेष ओळख दाखवितात. अन्य सोनाराला बंजारा स्त्रीयांचे दागिने तयार करता येत नाही. त्यांच्या मध्ये मुंडावरे, रुनवाल, माळवे, माळवी, सकवान,आडाणे,मोहरे, मांडवे, अशी अडनावे आहेत.
तसेच काही भागात लोकांनी सोनार असे उल्लेख केले आहेत पण मुळात ते बंजारा सनार आहेत.
बंजारा सनार हे कलाकुसर करीत असल्याने त्यंानी नागरी वस्तीत आपले स्थान बनविले त्यामुळे व्यवसायानुसार ते ताडयात न राहता जेथे व्यवसाय होवु शकतो त्याठिकाणी ते स्थायीक झाल्याचे आढळुन येते.
४.नाव्हीः-
नावीच मुळ पुरुष वासी असे मानतात. स्त्रीया प्रमाणे बंजारा पुरुषाला डोक्यावरील केशभुषा करण्याची आवड होती. त्यावेळी नाव्ही त्यांची पारंपारीक केस रचना ठेवण्याचा प्रयत्न करीत. बंजारा लोकांचे केस विशिष्ठ पध्दतीने कापून केशभुषा हे नाव्ही करीत असे त्याला झलपा देखील म्हणत असत. केस (कटींग) ठेवण्याची एक पध्दत चार-दोन तांडे मिळुन नाव्ही कुटुंब टांडयासोबत ठेवत असे नाव्हीचे आडनाव व गोत्र पुढील प्रमाणे राठोड,चव्हाण,पवार,नाईक,टांडयात एकाचे घर असते. भारतात तसेच राज्यात त्यांचे स्वतंत्र असे तांडे पण असल्याचे दिसुन येते.
नावीच मुळ पुरुष वासी असे मानतात. स्त्रीया प्रमाणे बंजारा पुरुषाला डोक्यावरील केशभुषा करण्याची आवड होती. त्यावेळी नाव्ही त्यांची पारंपारीक केस रचना ठेवण्याचा प्रयत्न करीत. बंजारा लोकांचे केस विशिष्ठ पध्दतीने कापून केशभुषा हे नाव्ही करीत असे त्याला झलपा देखील म्हणत असत. केस (कटींग) ठेवण्याची एक पध्दत चार-दोन तांडे मिळुन नाव्ही कुटुंब टांडयासोबत ठेवत असे नाव्हीचे आडनाव व गोत्र पुढील प्रमाणे राठोड,चव्हाण,पवार,नाईक,टांडयात एकाचे घर असते. भारतात तसेच राज्यात त्यांचे स्वतंत्र असे तांडे पण असल्याचे दिसुन येते.
५.जोगीः-
तांडयात धार्मीक वातावरण निर्माण करणे तर कधी कधी जडी-बुटी देऊन बंजारा समाजाच्या समाजाच्या लोकांच्या आरोग्याची काळजी घेणे. शकुन बघणे (समळ घालणे) पाणी भारुन देण्याचे काम, भुत-भादाची भिती कमी करण्याचे काम जोगी परिवार करीत असे. खानदेश,मध्यप्रदेशात आपल्या नावा समोर दस नामी गोसावी प्रमाणे गिरी, पुरी, भारती, बावा आडनावे जोगी लोक लावत असतात. जोगी समाजाचे लोक पुर्वी पीठ मागण्यासाठी झोळी घेऊन टांडयात फिरत असत.परंतु कालातंराने समाजात शेक्षणीक सुविधा तसेच परिवर्तन झाल्यामुळे सध्या जोगी व्यक्ती पीठ वगैरे मागतांना दिसुन येत नाहीत.
तांडयात धार्मीक वातावरण निर्माण करणे तर कधी कधी जडी-बुटी देऊन बंजारा समाजाच्या समाजाच्या लोकांच्या आरोग्याची काळजी घेणे. शकुन बघणे (समळ घालणे) पाणी भारुन देण्याचे काम, भुत-भादाची भिती कमी करण्याचे काम जोगी परिवार करीत असे. खानदेश,मध्यप्रदेशात आपल्या नावा समोर दस नामी गोसावी प्रमाणे गिरी, पुरी, भारती, बावा आडनावे जोगी लोक लावत असतात. जोगी समाजाचे लोक पुर्वी पीठ मागण्यासाठी झोळी घेऊन टांडयात फिरत असत.परंतु कालातंराने समाजात शेक्षणीक सुविधा तसेच परिवर्तन झाल्यामुळे सध्या जोगी व्यक्ती पीठ वगैरे मागतांना दिसुन येत नाहीत.
६. शिंगाडाः-
पुर्वी च्या काळी युध्द मोठयाप्रमाणात होत असत युध्दाच्या वेळी शिंगाडा नामक वाद्य वाजऊन योध्दांना प्रोत्साहन देण्याचे काम करणारे शिंगाडा बंजारा म्हणुन ओळखले जातात. त्यांची आडनावे गायकवाड, कांबळे,बनसोडे, अशी असतात. तर त्यांच्या स्त्रिया बंजारा स्त्रीयांची वेशभुषा करीत नाहित.पण बंजारा भाषा बोलतात. सण त्योहार जमातीच्या नावासमोर बंजारा ना लावतात. जसे ढाढी बंजारा भाषेत फारसे अंतर नाही. पण मुळ बंजारा गोरमाटी मध्ये बेटी व्यवहार होत नाही. अलिकडे होत आहेत. ही चांगली घटना आहे.
पुर्वी च्या काळी युध्द मोठयाप्रमाणात होत असत युध्दाच्या वेळी शिंगाडा नामक वाद्य वाजऊन योध्दांना प्रोत्साहन देण्याचे काम करणारे शिंगाडा बंजारा म्हणुन ओळखले जातात. त्यांची आडनावे गायकवाड, कांबळे,बनसोडे, अशी असतात. तर त्यांच्या स्त्रिया बंजारा स्त्रीयांची वेशभुषा करीत नाहित.पण बंजारा भाषा बोलतात. सण त्योहार जमातीच्या नावासमोर बंजारा ना लावतात. जसे ढाढी बंजारा भाषेत फारसे अंतर नाही. पण मुळ बंजारा गोरमाटी मध्ये बेटी व्यवहार होत नाही. अलिकडे होत आहेत. ही चांगली घटना आहे.
७.लमाणः-
बंजारा तत्सम व्यवसाय करणारी लमाण एक जमात आहे. गुरेढोरे पाळणे लदेणी करणे यांचा पण व्यवसाय होता.लदेणी बंद झाल्यानंतर शेळी व्यवसायाकडे ही जमात वळली. ही जमात पूर्णता शाकाहारी, माळकरी आहे.बंजारा भाषेची मिळती जुळती यांची भाषा आणि वेशभुषा पण आहे.हे बंजारा टांडा पासुन वेगळा टांडा करुन राहतात.
कुळवंशः- (१) पेळया (२) साबळया (३) चोपडया (४) खडया (५) पडवाळ (६) रवरवार (७) खेसराडा (८) अलावत (९) मोगर (१०) तिर्तया (११) धेती (१२) तर्गया (१३) बडदावक (१४) बरसर (१५) कछोटया (१६) लपुश्या (१७) खसरीया (१८) कलहटया (१९) अगडया, स्वतःला मथुरा लभाण पण समजतात.
बंजारा तत्सम व्यवसाय करणारी लमाण एक जमात आहे. गुरेढोरे पाळणे लदेणी करणे यांचा पण व्यवसाय होता.लदेणी बंद झाल्यानंतर शेळी व्यवसायाकडे ही जमात वळली. ही जमात पूर्णता शाकाहारी, माळकरी आहे.बंजारा भाषेची मिळती जुळती यांची भाषा आणि वेशभुषा पण आहे.हे बंजारा टांडा पासुन वेगळा टांडा करुन राहतात.
कुळवंशः- (१) पेळया (२) साबळया (३) चोपडया (४) खडया (५) पडवाळ (६) रवरवार (७) खेसराडा (८) अलावत (९) मोगर (१०) तिर्तया (११) धेती (१२) तर्गया (१३) बडदावक (१४) बरसर (१५) कछोटया (१६) लपुश्या (१७) खसरीया (१८) कलहटया (१९) अगडया, स्वतःला मथुरा लभाण पण समजतात.
८.लमाणाची उपजातः-
कोळी एकेकाळी एका कुटुंबाचा चमरा लोकांची संबंध आला असावा, त्या कुटुंबानी लग्न कार्यात लभाणा नवरदेवाला जोडे आणुन दिले म्हणून त्याला चंभरा लमाण व्यवसायावरुन नाव पडले असावे.मुळ लमाणाची अलीकडे रेाटी-बेटी व्यवहार होत नाहीत,यांचे कुळगोत्र असे आहेत. (१) जाडुवा (२) नाव्या (३) भेलका (४) डंगा (५) मस्या (६) चानोर (७) भेड्डा (८) मेडकर (९) गांगुर्डे (१०) येरवाळ (११) दहिवाळ (१२) बीडवाळ (१३) भोंडे (१४) ढमाण (१५) जोतीपाळ (१६) कटार (१७) चुनभुरव (१८) गवाई (१९) जामण्या इत्यादी आंध्रप्रदेश मध्ये सुगाली तर उत्तर भारतात मारु बंजारा , बामणिचा बंजारा भाट बंजारा नट बंजारा बाजीगर बंजारा , कांगसी बंजारा , शीख बंजारा , मुस्लीम बंजारा, लदेणिया बंजारा, सिरकी बंजारा बाकदिया बंजारा , राणा रजपुत लबाणा अशी वेगवेगळी नावे पहावयास मिळतात.
कोळी एकेकाळी एका कुटुंबाचा चमरा लोकांची संबंध आला असावा, त्या कुटुंबानी लग्न कार्यात लभाणा नवरदेवाला जोडे आणुन दिले म्हणून त्याला चंभरा लमाण व्यवसायावरुन नाव पडले असावे.मुळ लमाणाची अलीकडे रेाटी-बेटी व्यवहार होत नाहीत,यांचे कुळगोत्र असे आहेत. (१) जाडुवा (२) नाव्या (३) भेलका (४) डंगा (५) मस्या (६) चानोर (७) भेड्डा (८) मेडकर (९) गांगुर्डे (१०) येरवाळ (११) दहिवाळ (१२) बीडवाळ (१३) भोंडे (१४) ढमाण (१५) जोतीपाळ (१६) कटार (१७) चुनभुरव (१८) गवाई (१९) जामण्या इत्यादी आंध्रप्रदेश मध्ये सुगाली तर उत्तर भारतात मारु बंजारा , बामणिचा बंजारा भाट बंजारा नट बंजारा बाजीगर बंजारा , कांगसी बंजारा , शीख बंजारा , मुस्लीम बंजारा, लदेणिया बंजारा, सिरकी बंजारा बाकदिया बंजारा , राणा रजपुत लबाणा अशी वेगवेगळी नावे पहावयास मिळतात.
No comments